December 23, 2013

लक्ष्मी..

काल फोरासरोडला गेलो होतो तेव्हा लक्ष्मी गेल्याचं कळलं..

लक्ष्मी..

फोरासरोडवर दिवसरात्र एक गोणपाट घेऊन फिरणारी, रस्त्यावरच्या काही वस्तू उचलून भंगारात विकणारी एक बाई. मी ज्या देशीदारूच्या बारमध्ये नौकरी करत असे तिथनं अगदी जवळच होतं लक्ष्मीचं चंद्रमौळी खोपटं..!

लक्ष्मीचा नवरा एक नंबरचा बेवडा. वेठबिगार होता कुठेतरी. दारू पिऊन पोरं काढायची, एवढं एकच काम त्याला येत होतं. त्याला आणि लक्ष्मीला तीन मुलं होती. त्यातलं एक लहानपणीच वारलं होतं. लक्ष्मीचा हा नवरा असून नही के बराबर होता. सतत घराबाहेर असे. दिवसभर वेठबिगारीचं काही काम करायचा आणि दारू प्यायचा..

आमच्या बारमधला रघू आम्हा नोकर लोकांकरता डाळ-भात बनवायचा. रोज रात्री मी रघूने बनवलेला तो डाळभात जेवायचो..

एकेदिवशी रात्री असाच एकदा बारच्या आतल्या खोलीत मी डाळभात जेवत होतो. बारच्या मागील बाजूस जे दार होतं ते नेहमी उघडंच असायचं. मी जेवत असताना अचानक माझी नजर दाराबाहेर गेली. समोर लक्ष्मी उभी होती. मला काहितरी सांगत होती...

मी रघूला सांगून तिला आत बोलावली..

""सेठ, कुछ खाने को दो ना.. आज कुछ भी पैसा नही मिला. मुझे और बच्चोंको भोत भूक लगा है.."

रघू आम्हा ५-६ नौकर मंडळींकरताच डाळभात बनवायचा पण भरपूर बनवायचा..

मी रघूला ती व तिच्या आणि दोन मुलांना पुरेल इतका भात आणि एका मोठ्या वाडग्यात डाळ अशी थाळी तिला द्यायला सांगितलं..

ती डाळभाताची भरलेली थाळी लक्ष्मीने लगबगीने घेतली आणि आपल्या खोपटात घेऊन गेली..

जरा वेळाने ती रिकामी थाळी घेऊन ती परत आली. मला म्हणाली,

"सेठ.. पेटभर खाना मिला. बदले मे कुछ काम है तो बताओ. झाडू-पोता, साफसफाई, बर्तन धोना..कुछ भी बताओ..."

मला खूप कौतुक वाटल लक्ष्मीचं. तिला फुकट खाणं नको होतं. त्या बदल्यात ती काम करायला तयार होती.."

पण लक्ष्मीने पुढचं वाक्य जे म्हटलं ते ऐकून मात्र माझी मलाच लाज वाटली..

"सेठ, कुछ भी काम बताओ.. लेकीन मै सोती नही.."

???????

लक्ष्मीची चूक नव्हती. हा त्या फोरासरोडचाच गुण की वाण? जिथे प्रत्येक गोष्टीची किंमत किंवा मोबदला हा फक्त "झोपणे" या एकाच क्रियेशी बांधलेला होता..!

वास्तविक मी लक्ष्मीला तो डाळभात केवळ दयेपोटी दिला होता.. कुठलीही अपेक्षा न करता..!

परंतु मी त्या बदल्यात आता लक्ष्मीसोबत झोपायला मागतो की काय अशी त्या बिचारीला शंका आली. ती झाडूपोता, साफसफाई वगैरे इतर सर्व कामं करायला तयार होती..पण त्या रस्त्याच्या गुंणधर्मामुळे मी डाळभाताच्या बदल्यात तिच्यासोबत झोपायला मागेन अशी अनामिक भितीही तिला होती..!

"क्या बकवास करती है? मै तेरेको सोने के लिये पुछा क्या?"

मीही चिडून विचारलं..

"माफ करो सेठ, आप वैसा आदमी नही है.. गलती हुआ.."

"सेठ, मै भी डाल बानाना जानती. आप कभी बोलेगा तो मै खाना बनाएगी.."

मी ठीक है इतकंच म्हटलं आणि तो विषय तिथेच संपला..

त्यानंतर असाच एकदा मी काही कामाकरता बारच्या आतल्या खोलीत गेलो होतो. रघू डाळभाताच्या तयारीत होता. समोर लक्ष्मी उभी होती..

अचानक मी रघूला सांगूल तिला आत बोलावली..

"तू खाना बनाना जानती है ना? डाल बनाएगी..?"

"हा सेठ.. मै बनाएगी.."

'आज इसको डाल बनाने दे..' असं मी रघुला म्हटलं..

तिनं फटाफट कांदा-टोमॅटो चिरला. मिरच्या चिरल्या. राई, जिरा वगैरे टाकून उत्तम फोडंणी केली. त्यात कांदा-टोमॅटो-कढीपत्ता चांगला परतून घेतला, आलं अगदी पातळ चिरून ते घातलं आणि डाळ फोडणीला घातली. अगदी सराईतपणे चवीनुसार मीठ घातलं.. उग्रपणा मारण्याकरता चवीपुरती साखर घातली..!

अगदी थोड्याच वेळात त्या बाईने अगदी चवदार डाळ बनवली होती. त्या मानाने आमचा रघ्या अगदीच कामचलाऊ डाळ करायचा..

त्या दिवशी त्या भंगारवालीच्या हातचा डाळभात मी अगदी चवीन जेवलो... जाताना तिने स्वत:करता आणि आपल्या लेकरांकरता तो डाळभात नेला..!

गरम डाळभात.. !

ही गोष्ट इतकी मौल्यवान असते हे त्या दिवशी मला प्रथम कळलं. त्याची किंमत कळली..!

त्यानंतरही लक्ष्मी अधनंमधनं यायची, डाळभात बनवायची आणि स्वतःकरताही घेऊन जायची.. पण ती रोज येत नसे.. बाई खूप खुद्दार होती. रोज येत नसे. ज्या दिवशी खरोखरच तिला भंगारातून काही कमाई होत नसे तेव्हाच यायची..!

लक्ष्मी या भंगारवालीमध्ये कुठून आले हे संस्कार? कुठून आली तिच्या हाताला चव? य:कश्चित डाळभाताकरता 'झोपणार नाही..' असं म्हणण्याचा सुसंस्कृतपणा कुठून आला तिच्याजवळ..?

मला या प्रश्नांची उत्तरं माहीत नाहीत. मला इतकंच माहित्ये की मी भंगारवाल्या लक्ष्मी नावाच्या एका सत्शील, सुसंस्कृत अन्नपूर्णेच्या हातचा डाळभात जेवलो होतो..!

खूप काळ लोटला या गोष्टीला. माझा फोरासरोड सुटूनही खूप वर्ष झाली..

काल कुणाकडून तरी लक्ष्मी गेल्याचं कळलं म्हणूनच खूप उदास वाटलं..

"दाने दाने पर लिखा है खानेवाले का नाम" असं म्हणतात.. आमच्या बारच्या अन्नावर तिचं नाव लिहिलं होतं हे जितकं खरं होतं तितकंच तिच्या हातचा सुग्रास डाळभात खाण्याचं माझ्या नशीबी होतं हेही तितकंच खरं होतं..!

-- तात्या अभ्यंकर.

November 20, 2013

पायल... :)

काल विम्याच्या काही कामानिमित्त एकाला भेटण्याकरता मुंबैला गेलो होतो. ठरल्याप्रमाणे आम्ही बोरीबंदर स्थानकाबाहेरच भेटलो. विम्यासंबंधी बोलणी केली. त्याच्याकडून त्याच्या विमा-हप्त्याचा धनादेश घेतला.

त्याच्यासोबत एक कुणीतरी लै भारी बाई होती. छान रसरशीत, गोरीगोमटी. अर्थात, ती त्याची बायको नव्हती कारण त्याच्या बायकोला मी ओळखतो. आता ही बया कोण याच्याशी मला काय देणंघेणं? असेल त्याची मैत्रिण वगैरे किंवा हापिसातली असेल कुणी..!

पण बाई खरंच छान होती. बिनबाह्यांचा डिरेस घातलेली. तिचे सुंदर गोरेपान दंड.. व्वा..!

"come Tatyaa, पावभाजी खाऊया.." तो म्हणाला.

आम्ही जवळच्याच शिवाला हाटेलात गेलो. त्याने पावभाजी ऑर्डर केली..

"पा, What about you? Jain, khaDa or cheej?"

हा प्रश्न त्या बाईला होता..

पा? हा या बाईला पा का म्हणतो? मल कळेचना..!

"तात्या, तुला काय रे? कुठली पावभाजी? पावभाजी चालेल ना? की दुसरं काही मागवू?"

"नको रे, मी फक्त चहा घेईन.."

"अरे लेका उगाच भाव नको खाऊस. त्यापेक्षा पावभाजी खा.. "

असं म्हणून तो मनमुराद हसला..

"बरं, मागव एक पावभाजी. साधीच मागव..". (मी साला भिकारचोट. कशाला उगाच चीज वगैरे नखरे करायचे? आणि तसंही मला जरा त्यांच्या कंपनीमध्ये अवघडल्यासारखंच वाटत होतं. ती हायफाय बया, तोही हायफाय. मी आपला साधा दाढी वाढलेला गरीब विमा एजंट!)

"You know Pa, right now we are having the great Marathi writer with us.."

मी दचकून श्री ना पेंडसे, पुलं, जयवत दळवी वगैरे आजुबाजूला कुठे बसले आहेत का हे पाहिलं..!

"Meet my dear friend Tatyaa. तात्या ही माझी बॉस पायल ओबेरॉय..!"

बापरे. ओबेरॉय ह्या आडनावालाच मी घाबरतो. छ्या, साला काही काही नुसती नावंही चामारी जाम श्रीमंत असतात. ओबेरॉय नावाचा माणूस किंवा बाई म्हणजे हायफायच असणार. पटकन पाहुणे आलेत म्हणून चहा टाकायचा आहे आणि ऐन वेळेस साखर संपली आहे म्हणून कधी कुठल्या ओबेरॉय वहिनी थोडी साखर आणण्याकरता शेजार्‍याची बेल वाजवत आहेत असं चित्रं तुम्हाला कधीच दिसणार नाही..!

"Ohh..hi Tatyaa.. nice to meet you. The gr8 Marathi writer.. wow..!"

पायलने माझ्याशी हात मिळवत म्हटलं. माझ्या हाताला लोण्यात माखलेल्या पावाचं लोणी होतं म्हणून पटकन डावा हात पुढे केला. मग परत ओशाळून लोण्याच्या उजव्या हातानेच हात मिळवला. साला, बाईच्या त्या गोर्‍या पारदर्शी सौंदर्यापुढे पारच भांबावून गेलो होतो मी..!

छ्या! काय लोभसवाणी बाई होती हो. अगदी निष्पाप मनाने मनमुराद कौतुकाने बोलली माझ्याशी..!

"So you write for Marathi films.. wow..!"

च्यायला झालं होतं असं की ही ओबेरॉय बया विंग्रजीशिवाय दुसरं काहीच बोलत नव्हती. आणि आम्ही सायबाच्या भाषेत थोडे कच्चे..!

"No, but you know Pa, he will make miracles if he writes for Marathi films..!"

आमच्या दोस्ताला मात्र माझं खरंच कौतुक होतं. जरा जास्तच होतं, पण मनापासून होतं हो..!

अखेर आमची पावभाजी खाऊन झाली. वर ज्यूसही झाला आणि आम्ही हाटेलाच्या बाहेर पडलो..

Anyways Payal, nice to meet you, Where u stay?

असं मी त्या बाईला विचारणार होतो. पण तो प्रश्न मी आतल्या आतच गिळला. चामारी एकतर आपली त्या बाईशी ओळख नाही. तिला डायरेक्ट पायल असं कसं म्हणणार? बरं, पायल जी वगैरे प्रकार मला आवडत नाहीत, बरं, मी तिला परस्पर पा असंही म्हणू शकत नाही.. सगळीच पंचाईत तिच्यायला..!

बरं, "चला तुम्ही कुर्ल्याला बैलबाजाराच्या जवळ राहता ना? मी ठाण्यालाच चाललो आहे, कुर्ल्यापर्यंत एकत्रच लोकलने जाऊ.." असंही म्हणायची शक्यता नाही. कारण ओबेरॉय नावाची माणसं भांडूप, कुर्ला, परळ, लालबाग अशा ठिकाणी रहात नाहीत..!

छ्या..!

तेवढ्यात आलीच एक सुंदर काळ्या रंगाची ऐसपैस आलीशान गाडी. तिचीच गाडी होती ती. ती बया आमच्या दोस्ताला महालक्षुमीला सोडून पुढे खार वेस्टला जायची होती. मग बरोबर, चामारी ओबेरॉय नावाची माणसं अशाच ठिकाणी राहायची. आणि मी लेकाचा मध्यरेल्वेवरचा कनिष्ठ मध्यमवर्गीय, तिला कुर्ल्याच्या बैलबाजारात घेऊन चाललो होतो..!

जाताना पुन्हा एकदा पा ने माझ्याशी हात मिळवला आणि विलक्षण गोड आणि मधाळ हसली. या वेळेस मात्र माझे हात स्वच्छ होते..!:)

ती दोघेही मला बाय बाय करून निघून गेली आणि मला जरा हायसं वाटल. चामारी बनारसी भोला पान खाऊन भर रस्त्यातच पचाक करून एक भक्कम पिंक टाकली तेव्हा जरा कुठे बरं वाटलं..!

पुन्हा बोरीबंदरला आलो आनि मग दी ग्रेट मराठी रायटर ठाण्याला जाणार्‍या लोकलची वाट पाहू लागले..!

आपला,
तात्या ओबेरॉय..

छ्य्या..! 'तात्या ओबेरॉय' हे नाव कायच्या कायच वाटतं..

तुमचा,
तात्या..

हेच आपलं बरं आहे.. 

November 18, 2013

कोकणातला मास्तर...

कोकणातलं कुठलं तरी अत्यंत रिमोट, दुर्गम असं खेडं असावं. दिवसाला एखादीच लाल डब्याची तालुक्याच्या गावाला जाणारी एस टी..

टुमदार डॉगरावरचं गाव. डोंगरावरून खाली पाहिलं की दूरवर दिसणारी सुरुची झाडं आणि त्यापलीकडचा तो तालुक्याच्या गावातला समुद्र..!

मोजकीच घरं. काही ब्राह्मणांची, एक-दोन कुडाळदेशकर, दोनचार भंडारी, दोनचार कोळी. एखादा बाटलेला मुसल्मान. घरातल्या गणपतीची चोरून पूजा करणारा..!

गावातल्या चिल्ल्यापिल्लांना भूतांच्या गोष्टी सांगणारी एखादी म्हातारी. सर्दीखोकला, ताप, जुलाब इतपतच औषधं माहिती असणारा, तालुक्याच्या गावात कंपौंडरी करणारा एखादा शाणा किसन कंपौंडर. कुठे मण्यार-फुरसं-कांडोर चावली तर कुठलासा पाला आणि कुठलीशी बुटी उगाळून लावणारा एक कुणी भिवा भंडारी, आणि स्वतःच्या घरीच पुढल्या खोलीत फुटकळ किराणासामानापासून ते मेणबत्त्या, भुत्ये, पानतंबाखू, तेलं, कंगवे असं सगळं ठेवणारा एक कुणीतरी बबन्या भुसारी..!

गावात एक पोलिसांचं आऊटपोस्ट, गावचा पोलिसपाटीलच एकदा केव्हातरी ती खोली उघडणार. गावात एक पोस्टाचा लाल डबा. तालुक्याच्या गावातून पत्र घेऊन येणारा पोस्टमन. तोच पोस्टमन तो लाल डबा उघडून त्यात पडलेली पत्र तालुक्याच्या गावाला घेऊन जाणार..!

गावात एखादा गणपती आणि समर्थांनी स्थापलेला एखादा मारुती..! तो मारुतीच त्या गावचा वेतोबा वगैरे आहे अशी त्या मारुतीला जोडली गेलेली एखादी दृष्टांतकथा. वर्षातनं हनुमानजयंतीला त्याचा होणारा उत्सव..!

उतरत्या डोंफरावर रातांबे, काजू, करवंद याची मनमुदार झाडं. कुठे मोगरा, रातराणी. त्यांचा सुंगंध. त्यातच मिसळेला रातांब्यांचा सुगंध..! मनमुराद रानफुलं, त्यावरचे चतूर..!

जेमतेम चारच खोल्यांची प्राथमिक शाळा, शाळेत एकच मास्तर. पहिली ते चौथी शिकणारी चिल्लीपिल्ली त्या शाळेत येणार. मास्तर त्यांना अ आ इ ई पासून ते चवथीपर्यंतचं गणीत शिकवणार. छान गाणीगोष्टी सांगून मुलांवर संस्कार करणार..

आषाड-श्रावणातला कोकणातला तो समोरचंही दिसणार नाही असा पाऊस..

तो शाळेतला मास्तर त्या चिल्लापिल्लांसोबर वर्षातले सगळे सण साजरे करणार. चणे वगैरे आणून त्या लेकरांसोबत अगदी श्रावणी शुक्रवार पासून, गणपती वगैरे सगळे सगळे सण साजरे करणार, कोजागिरीला गावातल्याच कुणा परसूला सांगून दूध सांगणार, ते चुलीवर आटवणार, रात्री शाळेत सगळ्या मुलांना बोलावून कोजागिरीचा चंद्र पाहात ते दूध पाजणार. पोरांना गोळा करून एखादं शिवाजीचं नाटक बसवणार..त्यातल्या त्यात जाड्या मुलाला अफजलखानाची भूमिका करायला सांगणार..! :)

असा त्या रम्य प्राथमिक शाळेतला तो मास्तर व्हायचं आहे मला...!

मला नको ते शहर, नको ती पुढारलेली दुनिया, नको ते मोबाईल, नको ते मॉल, नको ते पेज थ्री..!

मला त्या शाळेतला मास्तर व्हायचंय, मला नकोत ती माणसं आणि नको ती गर्दी..

त्या शाळेतल्या त्या पाचपंचवीस चिल्लापिल्लांसोबतच रमायचं आहे मला आयुष्यभर..!

-- तात्या अभ्यंकर.

November 13, 2013

श्रीकला..

वरळी सीफेसवरची एक संध्याकाळ. मी आणि श्रीकला बसलो होतो एकमेकांना लगटून. त्या दिवशी भरतीचा जोर जरा जास्तच होता. लाटांचे छान तुषार उडत होते अंगावर..

तुळू मातृभाषा असलेली श्रीकला. काळीसावळी, परंतु जबरदस्त उभार बांध्याची. एकदा तहानलेली अशी आली होती आमच्या बारच्या दाराबाहेर. 

"साब, पानी पिलाव ना.."

मी पोर्‍याला सांगून, दोन बर्फाचे खडे टाकून थंडगार पाण्याचा गिल्लास बाहेर तिच्याकडे पाठवला. पाहताच क्षणी प्रेमात पडलो होतो तिच्या. विलक्षण बोलके डोळे..!

वास्तविक ती पाणी पिऊन लगेच गेलीसुद्धा असती. परंतु मीच विलक्षण खेचला गेलो होतो तिच्याकडे..

"अंदर आओ, थोडा चाय पी के जाव. रौशनीआपा, नसीमआपा और फैझानाआपा के पास आती हो ना सामान बेचने?"

श्रीकला बारमध्ये आली. मी तिच्याकरता पेश्शल पानीकम चाय मागवला..

चूतमारीचा मन्सूर माझ्याकडे पाहून छद्मीपणे हासला होता. मन्सूर हा माझ्यासकट तिकडच्या सर्व आपांचा आणि वेश्यांचा हरकाम्या. साला वेश्यांच्या पाठीला साबण चोळणारा तुंग्रुस..! चांगलाच तैयार गडी होता. रांडेचा तात्या श्रीकलामध्ये विरघळला आहे हे चाणाक्ष मन्सूरने क्षणात ताडलं असावं..! :)

मन्सूर काय, चरसी डबलढक्कन काय.. तिकडच्या विलक्षणच वल्ली ह्या.. एकदा लिहिणार आहे त्यांच्यावरही..! चरसी डबल ढक्कनला तर मीच मुंबै मर्कन्टाईल बँकेचा डेली कलेक्शन एजंट बनवला होता. मन्सूरला एकदा बच्चूच्या वाडीतले कबाब खायला नेला होता.. :)

असो..

फोरासरोडवरच्या तमाम वेश्यांकरता पिना, पावडरी, भडक लिप्स्टिका आणि अजून कोणकोणती चेहेरा रंगवण्याची द्रव्य असं सगळं विकायचं काम श्रीकला करायची. तिच्या हातामध्ये एक मोठी रबरी पिशवी असे. त्यात हा सगळा माल भरलेला असे. कामाठीपुर्‍यामधल्या त्या त्या इमारतीत जाऊन तेथील वेश्यांना हे रंगरंगोटीचं साहित्य विकणारी सेल्सगर्ल होती श्रीकला. तिथून जवळच नागपाड्याला राहायची.

सालं तरूण वय होतं तेव्हा. श्रीकलाही चामारी मुसमुसलेलीच होती. खेचलेच गेलो आम्ही एकमेकांकडे...!

आठवड्यातून दोन-तीन फेर्‍या तरी श्रीकला मारायची त्या बाजारात. पण पाणी प्यायला म्हणून मुद्दामून माझ्या बारमध्ये यायची. साला निसर्ग कोणालाच सोडत नाय..!

आणि यामागे केवळ शारिरिक वासना होती असं मुळीच नाही. मला त्या मुलीला खूप समजून घ्यावसं वाटत होतं आणि तिलाही तिच्या मनातलं खूप काही सांगायला कुणातरी हवं होतं. शारिरिक वासना हा तर एन्ड गेम झाला. पाणी पडलं की गेम ओव्हर..! आणि मी तर त्या बाजारात सतत शारिरिक वासनेचेच धिंडवडे पाहात होतो. छ्या..! मनाची भूक त्यापेक्षा कायच्या काय मोठी असते भिडू..! शारिरिक वासना.. माय फूट..! 

आणि एके दिवशी जमलं आमचं. मी हिंमत करून भिडलो तिला. 

"कल शाम को घुमने जाएंगे? ताडदेव के सरदार के पास पावभाजी खाएंगे..हाजिअली ज्यूस सेंटर पे ज्यूस पिएंगे.. बाद मे वरली सी फेस जाएंगे. चलेगी..?"

एकदोन आढेवेढे घेऊन श्रीकला "हो" म्हणाली. ती "हो" म्हणणारच होती..!

तिचे आईवडील तिकडे उडुपीजवळच्या एका गावातले. ती नागपाड्याला तिच्या मामाकडे राहायची. मामा कुणा एका शेट्टीच्या हॉटेलात वेटर. श्रीकला आठ नऊ बुकं शिकलेली होती. विंग्रजीपण थोडं थोडं यायचं तिला.. 

कधी नव्हे ते मुंबईत छान गार वार सुटलं होतं. वरळीसीफेसवर बसल्या बसल्या श्रीकला मला हे सगळं सांगत होती.

त्यानंतरही आम्ही एकदोनदा भेटलो असू. पण त्यानंतर सम-हाऊ मी तिला टाळू लागलो मुद्दामून. तिला एखाद्या लॉजवर न्यायचं पाप आलं होतं माझ्या मनात. तीही नक्की आली असती. वय सालं वेडं असतं..! पण आपण पडलो खुशालचेंडू. लग्न तर करायचं नव्हतं..! 

पण कुठेतरी श्रीकलाचा माझ्यावरचा विश्वास मध्ये आडवा आला. कुठेतरी भटाच्या घरातले संस्कार आडवे आले आणि मी तिला भेटायचं टाळू लागलो. तिला नुसतीच एखाद्या लॉजवर नेऊन मजा मारायची, नासवायची आणि मग सोडून द्यायची ही कल्पना पचत नव्हती मला..!

आणि मी एकेदिवशी तिला हे सगळं ओपनली सांगितलं आणि आपणहून बाजूला झालो..!

पण पोरगी क्लास होती. मनात भरली होती माझ्या..!

खूप वर्ष झाली या गोष्टीला..

रौशनीआपा, नसीमआपा, मन्सूर, डबलढक्कन आणि श्रीकला.. या सगळ्यांची याद मात्र नेहमी येते...!

भन्नाट मुंबै आणि मुंबैची भन्नाट एक काळोखी दुनिया..!

-- तात्या अभ्यंकर.

November 11, 2013

मेहेंदी...

....तिचं नाव मेहेंदी... 

फोरासरोडवर अंजुमन बिल्डिंमध्ये नसीमआपाकडे मेहेंदी धंदा करायची. दिसायला इतर वेश्यांपेक्षा थोडी बरी, थोडी रेखीव, थोडी उजळ..

आमच्या झमझम देशीदारूच्या बारसमोरच नसीमआपाचा कुंटणखाना होता. नसीमआपा यायची आमच्या बारमध्ये पार्सल न्यायला. कधी आमलेट-पाव, तर कधी भूर्जीपाव, तर कधी दालफ्राय आणि रोट्या.. तिच्यामुळेच माझी मेहेंदीशी ओळख झाली. मी मेहेंदीचा 'न्यूजनरक्षा पॉलीसी' हा विमा उतरवला होता..

चार पैशे बरे भेटायचे मेहेंदीला. तिला कुणापासून तरी एक अनौरस मुलगाही होता. त्याला सगळे दिपू म्हणायचे. मुंबैच्या फोरासरोडवर शरीरविक्रयाचा धंदा करून, नसीमआपाचं भाडं देऊन उरलेल्या पैशांमध्ये मेहेंदी स्वत:चं आणि तिच्या दिपूचं पोट भरत असे..

कुठल्याही दुकानात तो शंभर-दिडशे रुपयांपर्यंत पॅ पॅ वाजणारा कॅसिओचा छोटा डबडा मिळतो बघा.. दिपूला बरेच दिवसांपासून तो डबडा हवा होता..परंतु मेहेंदीचं पैशांचं गणित काही जुळेना..

त्यानंतर मेहेंदी आजारी पडली. विषमज्वराने अगदी सणसणीत आजारी पडली. आमच्या फोरासरोडवरचाच एक सेक्स स्पेशालीस्ट डॉ बशीर याची तिला ट्रीटमेन्ट सुरू झाली. 

मुंबैचा फोरासरोड काय, फॉकलंड रोड काय.. इथे सेक्स स्पेशालिस्टांचे दवाखाने बरेच आहेत. त्यातले बरेचसे डॉक्टर हे चक्क बोगस आहेत. पण बशीर मात्र खरोखरंच वेल क्वालीफाईड होता. पंधरा-वीस दिसांमध्ये मेहेंदी पूर्ण बरी झाली. इतर वेश्या आणि नसीमआपा यांनी सगळी तिची देखभाल केली. काय सांगू तुम्हाला, मी ती सगळी माणूसकी, जगण्याची आणि एकमेकांना जगवण्याची धडपड खूप जवळून पाहिली आहे..!

आमच्या झमझम बार मध्ये आम्हा नोकरांच्या चहापाण्याकरता जे दूध येत असे, त्यातलंच एक गरमागरम कपभर दूध मी मेहेंदीकडे ती आजारी असेपर्यंत पोहोचवण्याची व्यवस्था केली होती. तिला औषधं गरम पडत असत.. दूध प्यायलं की बरं वाटे..!

मेहेंदी बरी झाली. पुन्हा धंद्याला लागली. कुठ-कुठल्या ओळखीच्या, अनोळखी बेवड्यांसमोर, मदांधांसमोर पाय फाकवायला तयार झाली. अशातच मेहेंदीचा विम्याचा तिमाही हप्ता आला. ३५० रुपये..!

""तात्यासाब, अगर मै ये हप्ता थोडा लेट देगी तो चलेंगा? इस बार पैसा नही है, भोत तंगी है.."

एल आय सी मध्ये हप्ता भरण्याकरता ड्यू डेटपासून एक महिना ग्रेस पिरियड मिळतो..

"हा चलेंगा, लेकीन एक महिने के अंदर पैसा भरो.."

"हां हां.. एक महिने में मै पक्का भर सकेगी.." - मेहेंदी आनंदाने म्हणाली..

त्याच दिवशी रात्री आठच्या सुमारास मेहेंदी आणि तिच्या दिपूला घेऊन आमच्या बारमध्ये आली. मी गल्ल्यावर बसलो होतो. दिपूच्या हातात त्या कॅसिनोचं पार्सल होतं..!

"तात्यासाब. हप्ता नही भरना था ना, तो मैने उन पैसोंसे थोडा पैसा आपा को दिया और दिपू के लिये ये बाजा लेके आयी.." - मेहेंदीच्या चेहेर्‍यावर निरागसता होती. 

"मन देवाचे पाऊल..' या ओळीचा अर्थ मला त्या दिवशी कळला..!

दिपू आणि मेहेंदी.. दोघेही माझ्याकडे निरागसपणे पाहात होते. ते कॅसिनोचं खेळणं मिळाल्याचा दिपूच्या चेहेर्‍यावरचा आनंद..!

मूर्त तू मानव्य का रे
बालकाचे हास्य का
या इथे अन त्या तिथे रे 
सांग तू आहेस का?

त्या फुलांच्या गंधकोषी सांग तू आहेस का....!

मला तरी Art of Living ची इतपतच व्याख्या समजते.. इतर पंचतारांकीत आणि सप्ततारांकीत व्याख्या मला माहीत नाहीत..!

-- तात्या अभ्यंकर.

November 04, 2013

केसरिया बालम...

केसरिया बालमा आओनी पधारो म्हारे देस..

हे राजस्थानी लोकगीत अनेक कलाकार, अनेक शब्द वापरून गातात. काही चित्रपटातूनही हे गाणं आपल्याला ऐकायला मिळतं.. 

केसरिया.. ज्याची कांती केशरी रंगाची. केशरासारखी आहे असा.. शिवाय केशरी रंग हे शुद्धतेचं आणि शौर्याचं प्रतिक.. 

ज्याची कांती केशरी रंगाची आहे, ज्याचं मन केशरासारखं शुद्ध आहे आणि ज्याच्या ठायी शौर्य आहे असा केसरिया बालमा किंवा केसरिया बालम.

देशांतराला, लढाईला गेलेल्या मांगनियार राजस्थान्याची प्रेयसी/पत्नी त्याला बोलवत आहे.. 

पधारो म्हारो देस..

राजस्थानातल्या पुरातन, प्राचिन हवेलीतलं प्रशस्त संगमरवरी अंगण किंवा सूक्ष्म कोरीव काम केलेल्या त्या हवेलीतला एखादा झरोका किंवा अनेक पायर्‍या असलेल्या विहिरीच्या एखाद्या पायरीवरून किंवा गरम वाळूच्या एखाद्या टेकडीवरून फुलणारं हे गाणं..

हे वर्णन माझे मित्र डॉ अग्रवाल यांचं..



या लोकगीताची तशी बरीच वेगवेगळी कडवी गायली जातात.. शेवटी हे गाणं म्हणजे एक साद आहे.. कधी कुठला रचनाकार त्याच्या प्रतिभेनुसार आणि कल्पनेनुसार ही पधारण्याची साद घालेल हे सांगता यायचं नाही.. राजस्थानातलं हे पारंपारिक लोकगीत, त्यामुळे कुणा एका रचनाकाराची यावर मालकी नाही..

परंतु मूळ गाण्यात काही सुंदर पंक्ति आहेत..त्या अलीकडे कुणी म्हणताना आढळत नाहीत..

जसे,

मारू थारे देस में निपूजे तीन रतन
एक ढोलो, दूजी मारवन , तीजो कसूमल रंग
पधारो म्हारे देस...

केसर सू पग ला धोवती घरे पधारो जी..
पधारो म्हारे देस...

और बढ़ाई क्या करू पल पल वारूगी
पधारो म्हारे देस आओ म्हारे देस...

आणि या ओळी तर सुरेखच आहेत..

आंबा मीठी आमरी,
चोसर मीठी छाछ.
नैना मीठी कामरी
रन मीठी तलवार

पधारो म्हारे देस नि...

आमच्या एका दोस्ताच्या लग्नाला जोधपूरला गेलो होतो तेव्हा ही डॉ अग्रवाल नावाची आसामी मला भेटली. डॉक्टरसाहेब राजस्थानी लोकगीताचे गाढे अभ्यासक. खूप गप्पा झाल्या त्याच्याशी. अगदी मोकळाढाकळा गप्पीष्ट माणूस. झकास मैफल रंगली त्यांच्यासोबत. खूप जोधपूर फिरलो आम्ही. सोबत डालबाटी आणि राजस्थानी मिठाई..! :)

त्याच्याकडून अगदी भरभरून ऐकायला मिळालं या गाण्याबद्दल.. आपल्याला आश्चर्य वाटेल, त्या अग्रवालांनी मला या गाण्याच्या एकूण ६ निरनिराळ्या चाली ऐकवल्या..!

आपलं भारतीय संगीत किती म्हणजे किती समृद्ध असावं? इतकी राज्यं, इतक्या भाषा.. प्रत्येक मातीतलं गाणं वेगळं आणि तेवढंच ढंगदार..मग ती मराठमोळी लावणी किंवा ठाकरगीत असू दे, किंवा राजस्थानातलं केसरिया असू दे, किंवा मध्यप्रदेशातल्या माळव्यातलं लोकगीत असू दे, किंवा पंजाबातल्या रंगेल मातीतल्या टप्प्याशी दोस्ती करणारं कुठलं कुडी-मुंडाचं प्रेमगीत असू दे.. किती वैभवशाली आहे आपलं संगीत..! विचार करू लागलो की मन थक्क होतं. ह्या सा-याचा अभ्यास करायला सातच काय, सातशे जन्म देखील पुरणार नाहीत.. पुन्हा पुन्हा या भारतीय मातीत जन्म घ्यावा लागेल..!

जोधपूरहून परतीच्या सूर्यनगरी एक्सप्रेसने निघालो. जानेवारीचे दिवस. संध्याकाळ उलटलेली. गाडी सुसाट मुम्बैकडे निघाली होती. बोचरं वारं होतं..आणि सोबत शब्दवेल्हाळ 'केसरिया बालम..' चे स्वर कानात रुंजी घालत होते...!

-- तात्या अभ्यंकर.

October 14, 2013

पिवाला बसू. बोंबिल खाऊ.. :)

या वर्षीच्या गणपतीत एके दिवशी दरवर्षीप्रमाणे अगदी पोटभर जेवून तृप्त होऊन आलो आमच्या साधनेकडून..

साधना कोळीण..

मी गेलो की भर मासळी बाजारत.."आला गं बाई माझा भट.." असं ओरडणारी साधना कोळीण.. 

दरवर्षी गणपतीत तिच्याकडे जेवायला जातो मी. आमच्या साधनेचं घर म्हणजे मूर्तीमंत उत्साह, प्रसन्नता.. 

अगदी थाटात गणपती बसवला होता साधनेनं. सगळी फुलांची सजावट..त्यामध्ये खास कोलीलोकांचा रंगीबेरंगीपणा. थोडा भडकपणा. गणपतीच्या दोन्ही बाजूल जिवंत चिंबोर्‍या (खेकडे) टांगलेल्या..!

ही चिंबोर्‍या टांगण्याची पद्धतच आहे सोनकोल्यांची.. महादेव कोली आणि सोनकोली.. 

"आला गं बाई माझा भट. ये भटा.. बस.. "

आजदेखील तसंच दणकून स्वागत.. मुळात ह्या कोळणींचे आवाज चढे असतात.. त्यात साधनेचा आवाज म्हणजे काय विचारायलच नको..! 

घरात एक-दोघी म्हातार्‍या.. घट्ट कोली पद्धतीचं लुगडं नेसलेल्या..पोराबाळांची लगबग, धावपळ.. घरात सणाचं अगदी छान, प्रसन वातावरण..

खुद्द आमची साधना काय सुरेख दिसत होती आज.. ती खास कोलीलोकांची साडी...गळ्यात-हातात-कानात दगिने, मोठं ठसठशीत कुंकू, केसांमध्ये ती टिप्पीकल कोल्यांची वेणी.. 

"भटा..दर्शन घे.. मग जेवायला वाढते तुला...ओ, जरा भटाकडे लक्ष द्या.. त्याला प्रसाद द्या.."

ही सूचना महेन्द्रला.. महेन्द्र म्हणजे साधनेचा घो.. अगदी छान माणूस..आणि तितकाच साधा..

मल नेहमीच खूप आपलेपणा वाटतो साधनेच्या घरात. मी मनापासून रमतो अशा लोकांमध्ये. शाळेतदेखील घनसोलीचा अव्या पाटील, काल्या शिंदे, नाखवा, एकनाथ तांडेल.. हीच माझी जवळची मित्रमंडळी.. प्रतिष्ठित, व्हाईट-कॉलर्ड भटाब्राह्मणांच्या मुलांनी मला कधी फारसा जवळ केलाच नाही. मी मनापासून रमलो तो या आगरी-कोली पोरांच्यातच..!

काय सुंदर सैपाक केला होता आमच्या साधनेने..!

आज घरात गणपती असल्यामुळे सगळं शाकाहारी. गरमगरम चपात्या, उत्तम टोमॅटो-फ्लॉवर-बटाट्याचा रस्सा, काकडीची फर्मास कोशींबीर, खीर, वाफाळलेला भात, वरण ..

"पोटभर जेव रे भटा माझ्या.. देव बसलेत घरात..आज तूच आमचा भट.."

"मी कसला गं भट? तुझ्याकडनंच तर मांदेली-बोंबिल नेतो..." 

"मग? तं काय झालं? रक्त भटाचंच ना रे बाबा..!" 

आमच्या साधनेचे सोवळ्या-ओवळ्याचे, शुचिर्भूततेचे नियम खूप सोपे होते, साधे होते. त्यात जराही बेगडी कर्मठपणा नव्हता..! 

"अरे घे गरम चपाती अजून एक..!"..असं म्हणत तिनं ती पोळी डायरेक्ट तव्यावरून माझ्या पानात वाढलीदेखील..!

तिच्याकडची कुणी एक म्हातारी कोळीण मावशी जेवताना माझ्याजवळ येऊन बसली होती. तीही आग्रह करत होती. महेन्द्र उभा होता कडेला कृतज्ञतेने..!

जेवण झालं. महेन्द्रने, त्या भल्या माणसाने माझ्याकरता १२० पान आणून तयार ठेवलं होतं..!

"पुन्हा ये रे भटा.. ओ, तुमी काय बोला की..!"

पुन्हा महेन्द्रला दटावणी. महेन्द्र बापडा कसनुसा! दोन शब्द बोलला माझ्याशी..

"तुमी नेमी सणावारीच येता.. बाकी पन कदी या. थोडी पिवाला बसू. बोंबिल तलुया तुमच्याकरता. आता गणपतीनंतर म्हावरं चांगलं भेटल..!"

मला मजा वाटली महेन्द्रच्या त्या प्रेमळ 'पिवाला' बोलावण्याची.. 

साधना कोळीण..! 

मला माहीत नाही कुठल्या जन्मीचे हे आम्हा भावा-भैणीचे छान ऋणानुबंध आहेत ते..! एका टिप्पीकल सोनकोळणीचा मी चित्पावन कोकणस्थ भाऊ..  

"आला गं बाई माझा भट.." असं भर मासळीबाजारात प्रेमानं स्वागत होणारा कदाचित मी एकमेव चित्तपावन असेन..! 

-- तात्या अभ्यंकर.

सदर लेख माझे गुरु भाईकाकांना समर्पित...

August 30, 2013

पल्लवीताई...

"कसा आहेस रे तात्या? घरी ये ना रे एकदा.. आज येतोस? काहितरी छान खायला करते.."

पल्लवीताईचा असा अधनंमधनं फोन येतो..

"हो, येतो."

पल्लवीताईचं घर.. अतिशय स्वच्छ आणि तेवढंच साधं..घरातल्या इंचाइंचात तिनं राखलेलं घराचं घरपण..!

तीनच खोल्या..एक हॉल, एक स्वयंपाकघर आणि तिसरी एक खोली. त्या खोलीत पल्लवीचे अंथरुणाला खिळलेले वडील..वडिलांचं थोडंफार येणारं उत्पन्न आणि बाकी पल्लवीताईच्या घरातच चालणार्‍या सकाळ-संध्याकाळच्या शिकवण्या.. घरी आता पल्लवीताई आणि तिचे अधू वडील हे दोघेच..

"तात्या, तुझ्या आवडीची मोकळी भाजणी केली आहे.. आणि सोबत गोड दही.."

अतिशय साधा, घरगुती म्हणावा असा पंजाबी ड्रेस..कपाळाला न चुकता लावलेलं कुंकू..काना-गळ्यात आणि हातात अगदी मोजकं आणि तेवढंच साधं, शोभेलसं.. भडकपणा कुठेही नाही.. तरीही पल्लवीताई खूप छान दिसायची. साधेपणातलं सौंदर्य वेगळंच असतं हेच खरं..!

"ए तात्या, कशी झाल्ये रे मोकळी भाजणी? तू काय बुवा, मोठा बल्लवाचार्य..!"

असं म्हणतानाची पल्लवीताईची मिश्किलता आणि तिच्या चेहेर्‍यावरचं कौतुक. आणि एकंदरीतच, माझं काय किंवा इतर कुणाचं काय.. नेहमी कौतुक करणं, तुमच्यातल्या गुणांना प्रोत्साहन देणं हाच पल्लवीताईचा स्वभाव..

"कुणाचं गाणं ऐकलंस अलीकडे? येत्या रविवारी गडकरीला भावसरगम आहे. आपण जाऊया का रे? येशील माझ्याबरोबर? दोन-तीन तास मी तानीला बसायला सांगेन आप्पांजवळ.. जाऊया खरंच..?"

"आई गेल्यापासून कुठे असं बाहेरच जाणं झालं नाही रे.. आई गेली आणि आप्पांनीही त्याचा धसका घेऊन ते असे अंथरुंणाला खिळले.."

पल्लवीताई असं म्हणाली आणि झर्र्कन माझ्या डोळ्यासमोर पूर्वीची पल्लवीताई आली. अत्यंत हौशी.. ट्रेकिंग करणं, हौसेने नाटकात काम करणं.. अगदी हौशीहौशीने गणपतीची आरास करणं, दिवाळीचा तो झिरमिळ्यावाला कंदील करणं..मज्जा-मस्ती-गाणी-गप्पा-गोष्टी-भेंड्या- उत्साहाचा अगदी झरा होती आमची पल्लवीताई..

"अरे तात्या, कमल पाध्येचं हे पुस्तक वाचलंस बंध-अनुबंध? कालच आणलंय मी लायब्ररीतून.."

पूर्वीची पल्लवीताई आणि आता माझ्यासमोर बसलेली पल्लवीताई.. खूप फरक होता दोघांमध्ये.. तिच्या आईला कावीळ झाली..ती पोटातच फुटली आणि महिन्याभरातच ती गेली.. ती केवळ तिची अई नव्हती तर अगदी जवळची मैत्रिण होती.. उत्साहाचा झरा असलेल्या पल्लवीताईला नाही सोसला तो धक्का आणि त्यानंतर पल्लवीताई अगदी अबोलच झाली..पुढे लगेच वडिलांचं अंथरुणाला खिळणं.. एक कुणीतरी तिला खूप आवडत होता, तिच्या मनात भरला होता..तिथेही काही योग जुळून आला नाही.. असा सगळा अक्षरश: दोन-तीन महिन्यातला प्रकार आणि एक उत्साहाचा झराच आटला.. अकाली वृद्धत्व वगैरे नक्कीच आलं नव्हतं, तशी आजही ती काही नकारात्मक वागत नव्हती की सतत कुठले दु:खाचे उसासे टाकत नव्हती..पण मी एक वेगळीच पल्लवीताई पाहात होतो एवढं मात्र नक्की.. मॅच्युअर्ड नाही म्हणता येणार कारण मॅच्युअर्ड तर ती पूर्वीही होती..

"आत येतोस? आप्पांना भेटतोस? त्यांना जरा बरं वाटेल.."

मी आतल्या खोलीत आप्पांच्या पलंगापाशी गेलो.. पक्षाघाताने तोंड वाकडं झाल्यामुळे आप्पांना काही बोलता येईना.. आप्पांनी हात पुढे केला..मी त्यांचा हात हातात घेतला..आणि अंथरुणात पडल्यापडल्याच त्यांच्या दोन्ही डोळ्यातून धारा वाहू लागला..पल्लवीताईकडे बघू लागले.. 'माझ्यामुळे अडकली आता माझी पोर..' असं सांगणं होतं आप्पांच्या त्या अश्रुधारांमध्ये..स्वत:च्या लेकीबद्दल विलक्षण कृतज्ञता होती..!

"आप्पा, मी काय सांगितलंय तुम्हाला? रडायचं नाही म्हणून सांगितलंय ना? तुम्ही असे रडलात तर सांगा कोण येईल का आपल्याकडे? आणि मग अशाने तुम्ही लवकर बरे तरी कसे होणार..?"

"ए तात्या, म्हणतोस का रे जरा बाबूजींचं गाणं 'तुझे गीत गाण्यासाठी?' आप्पांना खूप आवडतं ते गाणं..आप्पा, तुम्हीही थोडी कॉफी घ्याल ना आमच्यासोबत..?"

मला खरंच खूप कौतुक वाटत होतं पल्लवीताईचं.. वास्तविक असं अकाली वृद्धत्व येण्याचं तर तिचं वयही नव्हतं..

"येत जा की रे अधनं मधनं.. पुढच्या वेळेला रम्या आणि मोहनला पण मी बोलावीन..एखाद्या रविवारी दुपारपासूनच या तुम्ही तिघे. आपण मनसोक्त कॅरम खे़ळूया आणि मग मी संध्याकाळी मस्तपैकी पावाभाजी करेन.."

हे ज्या उत्साहाने ती म्हणाली त्यात मला क्षणभर का होईना..पुन्हा पूर्वीची पल्लवीताई दिसली..

उगीचंच भरून आलं...

"येतो गं.."

"थांब जरा..हा घे रव्याचा लाडू.. अरे आप्पांना खूप आवडतात म्हणून केलेत.."

मी चपला घातल्या आणि निघालो.. मनात पल्लवीताईचा साधेपणा, सात्विकता घर करून राहिली होती आणि जिभेवर तिनं केलेल्या लाडवाचा गोडवा होता..

-- तात्या अभ्यंकर.

August 29, 2013

सुधा आणि खरवस..

काय पण म्हणा.. केळशी हे कोकणातलं एक फार सुरेख गाव आहे..

आपण साला जाम प्रेम करतो या गावावर..


काही वर्षांपूर्वी एक कुणी सुधा भेटली होती केळशीत.. तिच्यावरही जीव

जडला होता माझा..असेल विशीतली..


सुरेख होती.. हनुवटीवर एक जीवघेणा तीळ.. छ्या..!


लेकडेमोचा घरगुती कार्यक्रम होता.. तात्या फार सुरेख गातो आणि गाणं

समजावूनही सुरेख सांगतो असा ठाम गैरसमज असलेल्या काही भल्या

लोकांनी तो कर्यक्रम ठेवला होता.. त्या कार्यक्रमाला आली होती सुधा..


हाताखाली उजवा गाल ठेऊन अगदी छान, एकाग्रचित्ताने आणि

भाबडेपणाने माझं गाणं ऐकत होती...


कार्यक्रम संपला.. गरमागरम पोळ्या, मटकीची उसळ..छानसा

वांगीभात होता.. 


सुधा आणि तिची आई माझ्यापाशी आल्या..


सुधाची आई.. छान होती अगदी. सुहास्य वदनी. ‌सुबक ठेंगणी.. 


"सुंदरच झाला हो कार्यक्रम तात्या... काय छान समजावून दिलात

पुरियाधनाश्री..! मी पण विशारद आहे 



तात्या.. पण आम्हाला असं कुणीच समजावून सांगितलं नाही.. आणि

तानपुऱ्यावर ऐकायला खूप छान वाटतं

हो तात्या. पण आमच्या विशारदच्या बाई पेटी घेऊनच शिकवायच्या..!"


मी मनातल्या मनात विष्णू दिगंबर पलुस्करांना नमस्कार केला आणि

त्या 'विशारदच्या बाईंना माफ करा' म्हणून सांगितलं..


"आमच्या सुधालाही फार आवड आहे तात्या.. तुमच्याकडेच शिकायला

पाठवली असती.. पण तुम्ही मुंबैला असता ना? कसं जमणार..?"


केळशीत काही व्यवसाय आणि भाड्याचं एखादं घर मिळेल का? हा

विचार वीज चमकावी त्याहीपेक्षा जलद गतीने क्षणार्धात माझ्या मनात

येऊन गेला... 


वांगीभातानंतर छान खरवस होता.. गुळाचा.. खमंग...!


मुंबैला परतीच्या वाटेला लागलो होतो.. सुधा आणि खरवस.. दोन्हींचा

गोडवा सोबत घेऊन..!


-- तात्या अभ्यंकर.

August 24, 2013

पांडुरंग ध्यानी पांडुरंग मनी..

संत तुकाराम चित्रपटातला एक विलक्षण मेलडियस, उत्साहाने, चैतन्याने भरलेला एक अभंग.. 
बिहागसारख्या रागात बांधलेला..

संत तुकाराम चित्रपटातला तुकोबांचा कट्टर विरोधक सालोमालो.. ह्या सालोमालोच्या तोंडी हा अभंग आहे.. 

ह्या सालोमालोचं काम करणारा नट कोण आहे देव जाणे, पण या नटाने अगदी झक्कास अभिनय केला आहे हा अभंग गाताना. हा अभंग कुणी गायला आहे हेही माहीत नाही.. कदाचित तो सलोमालोचं काम करणारा नटच गायकनटही असावा..

परंतु ज्याने कुणी हा अभंग गायला आहे त्याने हा अभंग केवळ अप्रतिम गायला आहे असंच म्हणावं लागेल.. हा जो कुणी आहे तो अतिशय सुरेल मनुष्य आहे... गाण्याची उत्तम तालीम घेतलेला आहे..





मुळत हा अभंग तुकोबांचा.. सालोमालो तो ढापून आपल्या नावावर खपवू पाहात आहे.. त्यांमुळे त्याच्या सादरीकरणात एक प्रकारचं नाट्य आहे, अभिनय आहे.. त्यामुळे त्याची चालही बदलली आहे.. मूळ तुकोबांची चाल ही अतिशय साधी, त्यांच्यासारखीच सात्त्विक आहे जी विष्णूपंत पागनीसांनी गायली आहे.. परंतू सालोमालोची चाल ही बिहागमधली, त्याच्यासारखीच रंगेल आणि राजस गुणांची आहे हे ध्यानात घेण्यासारखं आहे..!

कुठल्याही चित्रपटातल्या एखाद्या गाण्याकडे बघताना अशाच दृष्टीने पाहिलं पाहिजे..कारण ते नुसतं गाणं नसतं तर त्या गाण्याला एक पार्श्वभूमी असते हेही लक्षात घ्यावं लागतं.. आणि त्या दृष्टीने या अभंगाकडे पाहिल्यास आपलाच आनंद अधिक दुणावतो..

पांडुरंग ध्यानी, पांडुरंग मनी..

गंधारावरची सुंदर सम.. वा!

सालोमालोबुवा छान नटूनथटून कीर्तनाला उभे आहेत.. हाती चिपळ्या आहेत.. 

एका श्रोत्याला छान डुलकी लागली आहे.. त्यामुळे सालोमालोबुवा त्याला,

'जागृती-स्वप्नी पांडुरंग..' असं म्हणत खणकन त्याच्या कानाशी चिपळी वाजवाताहेत.. मस्तच जमलंय हे टायमिंग.. 

आणि पांडुरंगातल्या त्या शुद्धनिषादाची क्वालिटी खास बिहागातली. अतिशय सुरेख..

स्वर नुसतेच छान आणि सुरेल लागून उपयोगाचं नाही तर ते त्या त्या रागाच्या क्वालिटीनुसार(च) लागले पाहिजेत..! असो.

'पहिले वळण ऐंद्रिया सकळा..'

वा..! सालोमालोच्या आवाजाचा पोत खरंच सुरेख आहे.. उत्तम फिरत आहे आवाजाला.. आवाजाची जात थोडी सुरेशबुवा हळदणकरांसारखी वाटते आहे.. 

'भाव तो निराळा नाही दुजा.. '

धत तेरीकी..! येथे तुकोबांना काय म्हणायचं आहे हेच मुळी सालोमालोला कळलेलं नाही.. नाहीतर त्याने तुकोबांशी असा दुजाभाव केलाच नसता..!

'भाव तो निराळा.. ' नंतरची थोडी लयकारीवजा गोलाकार आलापी सुंदर आणि त्यानंतर 'नाही दुजा.. ' वरचा पुन्हा एकदा बिहागचा देखणा निषाद आणि त्यानंतर त्या अज्ञात गायकाने धैवत, पंचम आणि मध्यमावर अनुक्रमे केलेला ठेहेराव देखील सुरेख.. मध्यमावरच्या ठेहेरावावरती त्याची डोळ्यातनं टिपं गाळायची नाट्यमयता.. सगळंच सुंदर..!

सालो म्हणे नेत्री केली ओळखण..

हा हा हा.. इथे' तुका म्हणे' च्या ऐवजी त्याने 'सालो म्हणे' टाकलं आहे. ‌शिवाय 'सालो म्हणे.. ' या शब्दांवर विशेष जोर देऊन ते तो ठासून सांगायचा प्रयत्न करतोय तेही मस्त.. त्यावेळची तोड, तिहाया, चौथाया. ‌सगळंच मस्त ..

'तटस्थ ते ध्यान विटेवरी..' असं म्हणताना त्याने कमरेवर हात ठेऊन घेतलेली विठोबाची पोझ.. पण त्याचा तो म्हातार नोकर जो आहे तो हे सगळं ओळखून आहे.. तो आपल्या मालकाच्या 'ध्याना'लाच नमस्कार करतो आहे..! 

गायकीचे बारकावे आणि सुरेलता तर आहेच परंतु इतरही अनेक बारकावे आहेत या गाण्यात..त्यामुळेच एकदा या गाण्यावर भरभरून लिहायचं ठरवलं होर्त.. आज योग आला..

आज इतके वर्ष झाली या चित्रपटाला परंतु त्यातल्या या अभंगाची नोंद कुणी घेतली आहे की नाही माहीत नाही..आणि म्हणूनच मी ती आवर्जून घेतो आहे..

सालोमालोंनी गायलेला हा सुंदर अभंग ऐकून स्वतः तुकोबा इतकंच म्हणाले असते..

"बाबारे, काय छान गातोस.. पांडुरंगाने तुला काय गोड गळा दिला आहे.. वाटल्यास मी माझे सगळे अभंग तुला देतो.. फक्त तुझ्यातला दुजाभाव तेवढा बाजूला ठेव म्हणजे झालं..! "

-- तात्या अभ्यंकर.

मध्येच कुठेतरी हरवून जातो मी...

मध्येच कुठेतरी हरवून जातो मी.. अचानक शाळेच्याच आठवणी येऊन घेरतात..

शाळेत केलेली धमाल, मजामस्ती, वांडपणा.. अभ्यास सोडून केलेलं सर्व काही..

बाईंनी, मास्तरांनी बाकावर उभं केलं अनेकदा.. ते तेव्हाही आवडायचंच.. पण आता तर ते बाकावर उभं 
राहणं आठवलं की पार हळवा होतो मी..

वर्गात सगळी मुलं बसलेली आहेत.. आपण एकटेच बाकावर उभे आहोत.. बाई मला बाकावर उभं करून 
पुन्हा आमच्याकडे पाठ करून फळ्यावर काही लिहित आहेत.. बाईंची पाठ वळताच माझ्या इतर द्वाड 
सवंगड्यांनि मला चिडवणं.. मीही मग बाकावर उभ्या उभ्या त्यांच्या टिवल्याबावल्या करणं..

मध्येच कुठेतरी हरवून जातो मी आणि माझ्यापुढे दृश्य येतं.. वर्गाबाहेर अंगठे धरून उभा असलेला मी... 
छान रग लागायची पायाला आणि पाठीला.. 

मधल्या सुट्टीत डबे उघडल्यावर येणारा पोळीभाजीचा निरनिराळा वास.. कुणाकडे कोबी, तर कुणाकडे 
बटाट्याची भाजी.. कुणाकडे फर्मास मटकीची उसळ.. तर कुणाच्या आईनं तूप-गूळ-पोळीचा छानसा करून 
दिलेला कुस्करा .. त्या कुस्कऱ्याच्या गोडव्यात पार हरवून जातो मी..!

श्रावणी शुक्रवारी आम्ही एक-एक, दोन दोन रुपये काढून आणलेले चणे.. आणी इतर साहित्य.. मग वर्गात 
सगळ्यांनी सामुहिकपणे केलेला चणे खायचा प्रोग्राम..

मला आठवतात ती वर्गातली बाकडी.. त्या बाकड्यावर पेन्सिल्ने, खडूने काहीबाही लिहिलेलं.. तास सुरू 
असताना कधी अगदी एकाग्रतेने कर्कटकाने त्या लाकडावर केलेली छानशी कलाकुसर खूप अस्वस्थ करते 
आहे आज..!

पेन आणि पेनातली शाई.. हे तर विलक्षण हळवे विषय.. 

'तुझ्यामुळे माझ्या शर्टावर शाईचा डाग पडला..' मग मी पण त्याच्यावर माझं पेन शिंपडणार..मग आमची 
जुंपणार.. मग बाई दरडावून मध्ये पडणार..

'बाई, मी नाही.. आधी त्याने माझी खोडी काढली..'

मग बाई दोघांपैकी कुणा एकाचा, किंवा दोघांचे कान पिळणार..!

त्यानंतर आज खूप वर्ष झाली.. शर्टाला एखादा छानसा निळा शाईचा डाग पडलाच नाही..!

डस्टर, खडू आणि फळा.. या तर म्हणजे अतिशय जिव्हाळ्याच्या वस्तू होत्या. सकाळी सकाळी शाळेच्या 
डस्टरने फळा छान स्वच्छ करून सर्वात वरती एखादा छान सुविचार लिहायचा..ते फळ्याच्या डाव्या की 
उजव्या कोपऱ्यात असलेलं हजर-गैरहजर-एकूण.. असं एक लहानसं कोष्टक असायचं.. ते कोष्टक आजही 
जसंच्या तसं आठवतं..!

"ही? ही तुझी गणिताची वही आहे?? काहीही व्यवस्थित लिहिलेलं नाही.. तुझं तुला तरी समजतंय का काय 
लिहिलं आहेस ते.. ही बघा रे याची गणिताची वही.. "

असं म्हणून त्या मारकुट्या मास्तरांनी सगळ्या वर्गात उंचावून फडकावून दाखवलेली माझी गणिताची वही 
आजही जशीच्या तशी आठवते मला..आणि डोळ्याच्या कडा नकळत ओल्या होतात..

शाळेची घंटा.. जनगणमन च्या रोजच्या रेकॉर्डचे स्वर..

आजही ते स्वर दूरून कुठूनतरी ऐकू येतात.. आणि सगळ्या आठवणी जुळतात..!

-- तात्या अभ्यंकर.

July 23, 2013

आकाश पांघरूनी...


आकाश पांघरूनी जग शांत झोपले हे
घेऊन एकतारी गातो कबीर दोहे...





संगीताच्या नावाखाली आज बराचसा सुरू असलेला थिल्लरपणा, उथळपणा, जाहिरातबाजी, रातोरात होणारे इंडियन, चायनीज, जॅपनीज आणि कुठलेकुठले आयडॉल्स, महागायक, महागायिका, महागुरु, रातोरात झालेले गौरव महाराष्ट्राचे...!

या सगळ्यांपासून दोन-पाच मिनिटं का होईना, थोडं दूर जायचं आहे? केवळ आणि केवळ तृप्ती आणि समाधान देणारं एक अतिशय साधं परंतु तितकंच सुरेख गाणं ऐकायचंय?

मग मधुकर जोशींनी लिहिलेलं, दशरथ पुजारींनी बांधलेलं आणि हळव्या स्वराच्या सुमनताईंनी गायलेलं हे गाणं कृपया ऐका..

गगनात हासती त्या स्वप्नील मंद तारा
वेलीवरी सुखाने निजला दमून वारा
कालिंदीच्या तिरी या जळ संथ संथ वाहे..

कुठे २-४ गाणी धड नाही गायलीत तर लगेच दूरदर्शनद्वारा मिळणारी डोक्यात हवा जाणारी, संगीताला घातक असणारी अनाठायी, अवाजवी प्रसिद्धी..मग लगेच मोठमोठाले झगमगटाचे दिमाखदार संगीत सोहळे, ज्यांना गाण्यातला सा देखील माहीत नाही, परंतु नाट्यचित्रसृष्टीतले केवळ सेलिब्रिटी आहेत म्हणून, परंतु संगीताच्या दृष्टीने सर्वथा केवळ अपात्र असणार्‍या व्यक्तिंच्या कॉमेन्ट्स, त्यांची कवतिकं, आणि त्याच संगीतसंध्येच्या निमित्ताने त्यांच्या नवीन येणार्‍या एखाद्या चित्रपटाची जाहिरातबाजी किंवा प्रोमोज..!

संगीतसाधना करणार्‍या माझ्या प्रिय मित्रमैत्रिंणींनो, दमलेल्या त्या वार्‍यासारखीच कदाचित तुमची अवस्था झाली असेल.. तेव्हा त्याच्याच प्रमाणे एखाद्या वेलीवर जरा सुखाने विसावा.. थोडं चिंतन-मनन करा.. केवळ आनि केवळ निखळ, निर्व्याज साधना कशी करता येईल याचा थोडा विचार करा इतकाच विनम्र सल्ला..!

भरला स्वरात त्याच्या भक्तीतला सुगंध
ओठांत आगळाच आनंद काहि धुंद
त्याच्या समोर पुढती साक्षात देव आहे

सारं जग शांत निजलेलं आहे.. कुठलीही जाहिरातबाजी, गोंगाट न करता केवळ एक एकतारी घेऊन दोहे गाणार्‍या त्या कबीराकडून खूप शिकण्यासारखं आहे.. तो फक्त स्वत:च्या समाधानाकरता, स्वानंदाकरता गातो आहे, आणि म्हणूनच पर्यायाने तो त्या श्रीहरीकरता गातो आहे.. आणि त्यामुळेच त्याच्या स्वराला भक्तीचा सुगंध आहे..

सारं जग शांत निजलेलं असताना तो श्रीहरी मात्र त्याचं गाणं तल्लीनतेने ऐकतो आहे... वर म्हटल्याप्रमणे,

त्याच्या समोर पुढती साक्षात देव आहे..!

काहूर अंतरीचे भजनात लोप होई
भक्तीत श्रीहरीच्या मन हे रमून जाई

मला किती एस एम एस मिळतील?, मी जिंकेन का?, मग लगेच मला रातोरात एखाद्या अल्बममध्ये गाण्याचा चान्स मिळेल का?..

नसू देत असं कुठलंही भयानक काहूर तुमच्या अंतरी..!

बघा बुवा पटलं तर.. नायतर द्या सोडून.. पण हे गाणं मात्र नक्की ऐका..

-- तात्या.

July 14, 2013

एकलम खाजा...

हल्ली च्यामारी गोटे कुठेच मिळत नाहीत..

आमच्या लहानपणी गोटे मिळायचे.. गोट्या नव्हेत..

गोटे.

छानसे सिमेन्टने बनवलेले गोल, गु़ळगुळीत गोटे..त्यांना 'ढप' असेही म्हणत..आम्ही सताठ जण मग रोज गोटे खेळायचो..

मातीतच गोट्याच्या आकाराची आणि तेवढीच खोल अशी लहानशी गोलाकार खळी खणायची. त्याला गल किंवा गली म्हणत..

मग सर्वांनी एका ठराविक अंतरावरून त्या गलीच्या दिशेने चकायचं.. ज्याचा गोटा गलीच्या जास्ती जवळ जाईल त्याची पहिली पाळी..

सुरवातीची एकलम खाजाची गल कंपलसरी.. एकलम करण्यापूर्वी वीतेला परवानगी नाही..एकलम झाल्यानंतर मग वीत घेऊन गोटा मारायला परवानगी.. त्यातदेखील वीत ढापणं हा प्रकार असे. हळूच, सगळ्यांच्या नकळत करंगळीच्या पुढे आंगठा टाकायचा आणि वीत वाढवायची..त्याला वीत ढापणं असं म्हणत.. मग 'ए..वीत ढापतो का रे..? या वरून भांडणं..

एकदा एकलम झाला की मग दोन नंबर पासून ते दहा नंबरापर्यंत म्हणजे धोबीराजा पासून दस्सी गुलामापर्यंत दुस-यांचे गोटे मारायचे.. गल भरून देखील नंबर वाढवत येत असे..

मग अकरा नंबर म्हणजे अक्कल खराटाला गल कंपलसरी.. तिथे चुकून जर कुणाच्या गोट्याला टोला मारला तर पुन्हा पनिशमेन्ट म्हणून एकलमपासून खेळायचं. अक्क्लची गल जशी कंपलसरी तसं बाराचा म्हणजे बक्कल किंवा बाल मराठाचा टोला कंपलसरी..तिथे जर चुकून गोटा गल्लीत गेला तरी पुन्हा एकलमची पनिशमेन्ट..

एकलमच्या गलीआधीपासून ते एकलम झाल्यापसून ते बक्कलपर्यंत केव्हाही जर दुस-याच्या गोट्याला टोला मारून आपला गोटा जर गल्लीत गेला तर कॉम्प्लीमेन्टरी सुटका..!

या खेळातल्या १ ते १२ आकड्यांची नावंही मजेदार होती. मला आज ती इतक्या वर्षांनीही जशीच्या तशी आठवतात..

एकलम खाजा
धोबी राजा
तिराण बोके
चारी चौकटे
पंचल पांडव
सैय्या दांडव
सप्तक टोले
अष्ठक नल्ले
नवे नवे किल्ले
दस्सी गुलामा
अक्क्ल खराटा
बाल मराठा..

अशी छान यमकबिमक असलेली नावं होती..शिवाय साईड सबकुछ, नो कुछ, हलचूल..असे काही खास परावलीचे शब्दही होते..

सर्वात शेवटी जो उरेल त्याच्यावर पिदी.. त्याने शिक्षा म्हणून धावत जाऊन तीन लांब उड्या मारायच्या. तिसरी उडी जिथे पडेल तिथे त्याने आपला गोटा ठेवायचा. इतरांनी मग त्याच्या गोट्याच्या जास्तीत जास्त जवळ जाईल असं चकायचं आणि त्याचा गोटा मारायचा..पुन्हा मग पिदी सुरू.. एखाद्याला पिदवणे..त्यावरून पिदी हा शब्द पडला असावा.. जेव्हा कुणाचाच गोटा लागणार नाही तेव्हाच त्याची पिदीची शिक्षा पूर्ण व्हायची आणि मग पुन्हा सगळ्यांनी चकून नवा डाव सुरू करायचा..एखाद्याची एकलमची गलदेखील भरली गेली नसेल तर त्याच्यावर डबल पिदी..पिदीचा गोटा ठेवल्यावर जर चकताना कुणाचा डायरेक्ट नेम लागला तर ६ उड्यांची पिदी..!

काय साली मजा यायची हे गोटे खेळताना..! कुठल्याही वाण्याकडे हे गोटे अगदी सहज मिळत.. मला ती हे सिमेन्टचे गोटे भरलेली वाण्याकडची काचेची बरणी आजही आठवते, डोळ्यासमोर दिसते..!

टणट्णीत सिमेन्टच्या गोट्याने दुस-या गोट्याला नेम मारताना जाम मजा यायची.. कडक मस्त असा आवाज यायचा.. उकिडवं बसून डावा हाताचा आंगठा जमिनीवर टेकून डाव्या हाताच्या मधल्या बोटात उजव्या हाताने गोटा धरून कडक नेम मारायचा..

तेव्हा आम्हाला आता मिळतात तसे मोठमोठ्या मॉलमधून घेतलेले महागडे छान छान रंगीत कपडे नव्हते.. साधी हाफ प्यॅन्ट आणि गंजीफ्रास..खेळता खेळता अगदी भरपूर मळून जायचे हे कपडे..कारण घामेजलेले मातीचे हात हाफप्यॅन्टीला किंवा गंजिफ्रासालाच पुसायची साधीसोपी रीत होती तेव्हा.. स्वच्छतेच्या अतिरेकाच्या वगैरे भयानक कल्पना नव्हत्या....

"तंदुरुस्ती की रक्षा करता है लाईफबॉय, लाईफबॉय है जहा तंदुरुस्ती है वहा.." हे छानसं गाणं म्हणत अतिशय साधीसुधी अशी लाईफ बॉयची अंघोळ करायची पद्धत होती...

आज मला कुठेच कुणी मुलं हे गोटे खेळताना दिसत नाही याचं दु:ख होतं खूप. वाईट वाटतं..

स्वतःच्या घरी छान छान एसीमध्ये बसून अत्यंत कृत्रीम असे संगणकीय व्हिडियो गेम की कुठलेसे खेळ खेळायची पद्धत आहे आता..

चालायचंच.. कालय तस्मै नमः..

काळाच्या ओघात आमचे एकलम खाजा, धोबीराजा कधी, कुठे नाहिसे झाले, कुठे हरवले ते कळलंच नाही..!

-- डब्बल पिदितला तात्या.

July 02, 2013

ओले अंजीर आणि बेळगावी कुंदा..!

एकदा सहजच अण्णांना भेटायला कलाश्रीमध्ये गेलो होतो. बाहेरच्या खोलीत अण्णा निवांतपणे बसले होते. 'काय कसं काय, मुंबई काय म्हणते, केव्हा आला ठाण्याहून..' असे जुजबी प्रश्न अण्णा विचारत होते. जरा वेळाने तेथे वत्सलाताई आल्या. त्यांनी मला ओले अंजीर दिले. अतिशय गोड आणि सुरेख होते.. मी ते अंजीर पटापट मटकावले परंतु मला प्रश्न असा पडला की त्याची देठं टाकायची कुठे? मग बाहेर जाताना ती सोबत न्यायची आणि टाकून द्यायची असं मी ठरवलं आणि तसाच बसून राहिलो..

माझी चुळबुळ वत्सलाताईंच्या लक्षात आली.. 

'माझ्याजवळ द्या ती देठं इकडे.. मी टाकते.."

त्या इतक्या सहजतेने म्हणाल्या की मलाच ती देठं त्यांच्या हातात देतांना अवघडल्यासारखं वाटलं..

"यांना तो बेळगावी कुंदापण दे.." अण्णा म्हणाले..

ताईंनी लगेच तत्परतेने आत जाऊन माझ्याकरता तो कुंदा आणला..

मग निरोप घेतला..

अण्णांनी विचारलं, "कसे जाणार?" 

अण्णांना एकूणच रस्ते, गाड्या यात विलक्षण इंटरेस्ट.. :)

"साडेचारची कोयना आहे.. ती पकडणार.."

हां हां बरोबर.. कोयना आठपर्यंत जाईल ठाण्याला.."

जगभर प्रवास केलेल्या अण्णांनी 'मी कोयना एक्सप्रेस पकडून ठाण्याला जाणार..' या प्रवासातदेखील इतकी उत्सुकता दाखवली की मला गंमतच वाटली..! :)

असो.. आता फक्त आठवणी आहेत..!

तात्या.